نقش مهم ایرانیان در تاریخ‌نگاری دوره تیموریان هند

در دومین روز همایش ایران و هند، دو فرهنگ بزرگ پژوهشگران به بررسی وضعیت کتیبه‌های فارسی در هند و نیز نقش ایرانیان در تاریخ‌نگاری تیموریان هند پرداختند.

حمیدرضا قلیچ‌خانی پژوهشگر تاریخ در سخنان خود به بررسی وضعیت کتیبه‌های فارسی در دهلی پرداخت.

وی گفت: کهن‌ترین کتیبه‌ به زبان فارسی که در جنوب دهلی واقع است، کتیبه‌ای است که تاریخ به سال 587 هجری قمری بازمی‌گردد. متن این کتیبه به این شرح است: «این مسجد را بنیاد کرد قطب‌الدین، خدا رحمت کند و هر که بیند این خیر را دعا کند». این کتیبه در مجموعه قطب منار دهلی واقع شده است.

قلیچ‌خانی ادامه داد: در کنار مقبره نظام الدین اولیای کشتی مسجدی است که کوتله نام دارد. در این مسجد بر روی سنگ مرمر سفید رنگی با سنگ سیاه رنگی به شیوه معرق کتیبه‌ای به فارسی نوشته شده است. همچنین در مقبره امیر خسرو دهلوی (شاعر بزرگ فارسی) کتیبه‌ای به زبان فارسی نگاشته شده که شیوه آن نیز معرق است.

این پژوهشگر در ادامه با نام بردن از برخی دیگر از کتیبه‌های فارسی موجود در دهلی گفت: کتیبه موجود در مسجد کالی دهلی از دیگر کتیبه‌های فارسی است که به خط ریحان و محقق نوشته شده و تاریخ آن به سال 789 هجری قمری بازمی‌گردد.

بارا مسجد پرکتیبه‌ترین مسجد هند است که حدود 100 کتیبه دارد و در کتیبه‌های آن حتی بخشی از داستان یوسف و زلیخا نیز درج شده است. در کتیبه‌های این مسجد چند بیت شعر فارسی نیز به چشم می‌خورد.

قلیچ‌خانی افزود: بخشی دیگر از مهم‌ترین کتیبه‌های فارسی موجود در دهلی در پورانا قیلا یا مسجد قلعه کهنه و همچنین مسجد جامع دهلی و نیز مقبره اتگه‌خان وجود دارد که برای پدیدآوردن کتیبه مقبره اتگه‌خان خوشنویسی را از بخارا به دهلی فرا خواندند.

به گفته این محقق، کتیبه قلعه سرخ یا لال قیلا و نیز کتیبه پل جهانگیر از دیگر کتیبه‌های مهم دهلی است که به زبان فارسی نگاشته شده است.

نقش ایرانیان در تاریخ‌نگاری دوره تیموریان هند

دکتر جمشید نوروزی تاریخ پژوهش سخنران همایش ایران و هند، درباره نقش مهاجران ایرانی در تاریخ‌نگاران دوره تیموری هند سخنرانی کرد. وی گفت: یک چهارم منابع تاریخی دوره تیموری هند را مهاجران ایرانی پدید آورده‌اند و از این دید سهمی بزرگ در تاریخ نگاری هند دارند. از دلایل این سهم مهم ایرانیان می‌توان به نشر زبان فارسی در هند و نیز قرار گرفتن این زبان در جایگاه زبان علمی و اداری شبه قاره اشاره کرد. افزون بر این، حضور مهاجران ایرانی در هند عصر تیموری در توسعه تاریخ نگاری این دوره هند بسیار اثرگذار بوده است.

نوروزی ادامه داد: دسته‌ای از مهاجران ایرانی که به تدوین تاریخ تیموریان هند اقدام کرده‌اند، به‌صورت حرفه‌ای تاریخ‌نگار بوده‌اند؛ مانند خواند میر. اما بخش دیگر ایرانیانی بوده‌اند که در حکومت هند منصب دیوان‌سالاری و نظامی‌گری داشته‌اند. برخی از این دسته دوم افزون بر منصب حکومتی خویش به تاریخ‌نگاری، خاطره‌نویسی و زندگی‌نامه‌نویسی نیز پرداختند.

وی ادامه داد: یکی از این دیوان‌سالاران تاریخ نویس اسد بیگ قزوینی است که اثر او با نام تاریخ اسد بیگ قزوینی در ایران به چاپ رسیده است. وی در این اثر به شرح زندگی شغلی خویش پرداخته که با مطالعه آن می‌توان به چرایی مهاجرت ایرانیان به هند پی برد.

نوروزی گفت: این کتاب اثری است بسیار مهم که توانسته خلاءهای موجود در تاریخ‌نگاری بخشی از دوره اکبرشاه را پر کند؛ چرا که فاصله زمانی سال‌های 1011 تا 1015 قمری را دستمایه کار خویش قرار داده است. وی افزود: در کتاب اسد بیگ قزوینی بسیاری از روابط پشت پرده دربار اکبرشاه و حکومت عصر تیموری هند بازگو شده است.

این محقق در پایان گفت: بسیاری از نسخه‌های خطی مشترک بین فرهنگ فارسی و فرهنگ هندی در کتابخانه‌های هند موجود است که هنوز تصحیح و منتشر نشده است و امید است که پژوهشگران ایرانی با تصحیح این آثار اقدام به احیای این نسخه‌های ارزشمند کنند.